Bài văn đăng trên Áo trăng, làm mình suy nghĩ: thế nào là trả ơn, thế nào là vô ơn.

Trung tâm y tế huyện gửi công văn xuống trạm y tế xã, với nội dung đại khái là: Dự án y tế cộng đồng có mở một lớp học đào tạo nhân viên y tế thôn bản, nhằm trang bị một số kiến thức cơ bản về sơ cấp cứu tại thôn. (Có hỗ trợ một ngày bảy nghìn đồng trên một người cho việc đi lại và ăn uống bữa trưa). Yêu cầu mỗi thôn cử một người.

Công văn chuyển xuống. Người này đùn đẩy người kia. Không ai nhận đi vì lớp học xa nhà, rồi người thì còn gia đình, con cái. Người lại chê không bõ công. Mà sau khi học xong làm việc lại không có lương, nên ai cũng tránh. Chỉ còn hắn là "ăn không ngồi rồi". Hắn được điều đi học lớp đó. "Còn hơn suốt ngày đi bắt ốc chặt củi" - Tay trưởng thôn nói.

Sau ba tháng đi về, hắn được trang bị một số kiến thức sơ cấp cứu cơ bản về ngành y. Hắn được mọi người trong thôn biết đến với cái chức danh cán bộ y tế thôn bản. Từ đó, đi đâu gặp người trong xóm hắn cũng được chào hỏi. Đại loại: "Cán bộ y tế Ơn đi mô rứa?". "Chào cán bộ Ơn!". "Trần Ơn nay là cán bộ rồi đấy, oách hỉ”. "Làm bên trạm, lương tháng được mấy hở?"... Được chào cũng vui, cũng thích thiệt. Nhưng chào và hỏi kiểu đó thì hắn không biết trả lời ra răng, chỉ biết cười trừ. Bởi vì quả thực hắn có nhận được đồng bạc mô mà trả lời.

Lại có lớp tập huấn đợt hai. Lần này có hỗ trợ của nước ngoài. Mỗi ngày học viên được bồi dưỡng năm mươi nghìn. Nhân với mười ngày, hắn được năm trăm. Ở quê ai kiếm ra được đồng tiền dễ mà nhiều như thế? Thêm nữa, mỗi học viên được hỗ trợ một chiếc xe đạp và túi dụng cụ sơ cứu. Oách thiệt! Hắn được bà con hỏi thăm nhiều hơn, khen ngợi nhiều hơn. Không ít người tiếc rẻ vì ngày trước không chịu đi.

- Trần Ơn sướng hí! Có tiền có xe đi, oách không ai bằng. Ông trạm trưởng trạm y tế xã trao chiếc xe đạp và túi đồ dụng cụ sơ cứu cho hắn, mặt tỏ rõ sự ban tặng.
- Mi có được suất học ni, cũng nhờ chú gợi ý với lão Toan trưởng thôn đó chớ! Ở nhà chăn trâu cắt cỏ có mà ăn...
- Dạ. Cháu biết. Cháu cám ơn chú nhiều.

Làm y tế thôn, nhưng hắn vẫn giữ vững phong trào Đoàn. Có chút năng khiếu nghệ thuật trời phú, hắn thường xuyên tham gia văn nghệ trong xã. Xem hắn diễn kịch, bà con sướng lắm! Cứ vỗ tay rào rào, khen lấy khen để. Hắn còn dàn dựng các chương trình cho xã đi dự thi ở thị xã. Thành tích đưa về rất cao. Mấy ông cán bộ văn hóa cứ gọi là rung đùi mà... nhận giải. (Điều trước đây xã hắn ít khi được nhắc đến trong báo cáo thành tích thi đua văn hóa văn nghệ).

Thế là không chỉ xã đoàn mà cả hội nông dân, hội phụ nữ cũng nhờ. Trạm y tế cũng "khai thác" nhân lực. Sướng nhất, hãnh diện nhất là lúc đọc tên tác giả cũng là đoàn viên, hay nhân viên y tế thôn tự sáng tác, dàn dựng và biểu diễn. Trong lúc các đơn vị khác phải giấu tên tác giả vì phải thuê tác gia lớn của tỉnh viết và dàn dựng. Anh cán bộ văn hóa xã nói: "Thấy chưa? Tôi đã nói là em làm được rồi mà”.

- Dạ. Thành công được cũng nhờ sự đóng góp của mọi người!

Trung tâm văn hóa thông tin thị xã mở lớp bồi dưỡng biên đạo diễn sân khấu cho cán bộ văn hóa phường xã. Anh cán bộ xã lại sang "triệu tập" hắn. Anh nói:

- Đây là lớp dành cho cán bộ văn hóa xã, nhưng mọi người đều bận. Tôi nhường em đi hí?

Thấy hắn lưỡng lự, anh tiếp:

- Có bồi dưỡng xăng xe ngày bảy nghìn đồng. Đi rồi xã sẽ xem xét động viên sau.

Kết thúc lớp học, vở kịch của hắn được đánh giá cao nhất. Hắn được trung tâm văn hóa thông tin thị xã chú ý. Hắn được mời đi đóng kịch, viết và dàn dựng chương trình cho đoàn thị xã đi lưu diễn khắp tỉnh. Tiền công được trả rất hậu. Tiếng tăm của hắn dần dần được giới văn nghệ cả thị xã biết đến. Hôm hắn lên nhận giải thưởng của ủy ban thị xã, đồng chí trưởng ban văn hóa xã tươi cười, bảo:

- Em thấy chưa. Có lọt đi mô mà sợ. Trách chi xã mình nghèo nàn. Mình phải biết nắm bắt cái lớn chứ. Nếu anh không nhường cho em đi, thì làm chi có ngày hôm ni.
- Dạ, em biết. Cám ơn anh.
- Mà tối ni phải khao giải đó hí!

Hắn tức anh ách muốn phọt máu, rứa mà vẫn cảm ơn, dạ, vâng.
Hắn được giám đốc trung tâm văn hóa thông tin thị xã gọi đến:

- Rất có năng khiếu, nên phát huy. Cháu tốt nghiệp trường nào ra?
- Cháu chưa qua trường lớp mô cả. Văn hóa mới hết lớp chín.
- Thế à! - Ông tỏ vẻ ngạc nhiên, rồi tiếp - Cháu nên đi học tiếp. Đừng dừng lại ở đó mà phí tài năng. Cơ quan nào muốn nhận cháu vào làm cũng khó khi cháu chưa có bằng cấp.

Với kinh tế hiện nay của gia đình, hắn đi học quả là một điều nan giải. Nhưng lời nói của chú Trịnh giám đốc bắt hắn suy nghĩ. Dường như đây là lần đầu hắn suy nghĩ lâu trước một lời khuyên của người khác.

Hắn quyết định làm đơn đi học tiếp hai năm ba lớp bổ túc văn hóa. Rồi cũng rậm rịch làm hồ sơ thi tuyển đại học, đúng chuyên ngành năng khiếu của hắn. Trong thời gian đi học, hắn vẫn viết, diễn và dựng chương trình để lấy tiền trang trải. Chủ yếu là làm các chương trình lớn ở thị xã, ở tỉnh. Còn dựng cho xã thì được từ trăm rưỡi đến hai trăm nghìn trọn gói vở kịch từ viết, dàn dựng đến đóng vai chính. Ở xã, họ coi chất xám của hắn rẻ hơn bèo.

Hắn đang đạp xe trên đường, ngang qua trạm y tế thì tiếng chú trạm trưởng kêu lại:

- Ơn à. Sắp tới có hội thi phòng chống suy dinh dưỡng, chuẩn bị viết hí - Ông nói như ra lệnh.
- Nhưng cháu sắp thi rồi.
- Thi tốt nghiệp bổ túc thì có chi khó hè?
- Cháu còn ôn thi đại học nữa.
- Hứ. Mơ ước lớn quá hỉ. Thôi, lấy cái bằng bổ túc mà về làm văn nghệ xã là tốt rồi - ông cười nhếch mép nói.
- Cháu muốn thử sức.
- Thôi làm chi mặc kệ. Phải giúp chú cái vụ này xong rồi làm chi thì làm.

Hắn đạp xe tiếp, để lại đằng sau tiếng làu bàu của trạm trưởng. Ngang qua ủy ban, hắn cũng bị kêu lại:

- Ơn, Ơn.

Két. Chiếc xe phanh gấp.

- Chi rứa chị?
- Viết cho chị cái màn chào hỏi để hội nông dân đi hội diễn.
- Dạo ni em bận lắm. Mấy xã khác cũng mời mà em từ chối hết.
- Ghớm hí! "VIP" rồi đó.

Đang từ chối thì giọng anh cán bộ văn hóa oang oang:

- Chào nhà biên kịch. Có việc, có việc đây. Viết cho anh vở kịch để xã đoàn đi thi phòng chống HIV dưới thị.
- Anh ơi, không được rồi. Nửa tháng nữa em thi.
- Dào ôi! Mấy lắm. Em chỉ cần bỏ ra năm mười phút là xong.
- Anh nói như chơi. Làm nghệ thuật, phải suy nghĩ nát óc mới có tác phẩm hay chứ tưởng dễ. Anh làm trong ngành mà còn nói thế.
- Thì anh có nói chi mô. Như tụi anh có vắt óc cả tháng cả năm cũng không ra một cái tử tế. Em có năng khiếu sẵn rồi.
- Nhưng em còn thi nữa.
- Hứ. Chưa chi đã kiêu. Con em trong xã thì phải biết vì xã chớ.
- Người ta con nhà nòi còn trượt lên trượt xuống. Mới được tí chút đã vênh vang - Tay trưởng ban phòng chống tệ nạn xã hội trên đường đến tìm hắn để nhờ vả, nghe vậy cũng chêm vào.

- Ở nhà kiếm lấy cái chân văn hóa xã cho nó chắc ăn.

Hắn trầy trật học đêm học ngày. Đúng là sự học vất vả thật. Nhưng hắn quyết tâm. Một phần cũng như để chứng tỏ cho mấy vị "lãnh đạo" biết, mình cũng không thua kém ai. Nhất là để không phụ công chú Trịnh chỉ bày.

Ngày hắn ra ủy ban xin dấu để làm thủ tục nhập học đại học, vị chủ tịch ký xoẹc một cái, rồi nhìn hắn cười kiểu nửa thán phục nửa ban ơn. Xuống cô văn thư xin cái dấu. Cô ngó nghiêng lật đi lật lại như sợ giấy báo đỗ đại học của hắn có sự nhầm lẫn nào chăng, rồi cạch, cạch hai phát vào bộ hồ sơ. "Chúc mừng nhà đạo diễn tương lai".

Trước khi đi, ủy ban có tổ chức một buổi họp mặt gặp gỡ con em trong xã đã đỗ đạt. Hắn cũng đến dự. Mỗi người được thưởng năm mươi nghìn. Cao đẳng và trung cấp thì một người được hai mươi nghìn (hai phần ba là cao đẳng và trung cấp).

Thôi thì gọi là an ủi khích lệ. Hắn được cử lên thay mặt gần bảy mươi tân sinh viên phát biểu ý kiến, bày tỏ lời cảm ơn đến cơ quan đảng bộ chính quyền địa phương đã quan tâm, khích lệ, giúp đỡ, tạo điều kiện... vân vân và vân vân. Sau đó hứa quyết tâm sẽ học hành chăm chỉ về phục vụ quê hương. Hắn nói rành mạch, làm mấy vị lãnh đạo gật đầu lia lịa. Lúc xuống, đi ngang qua bàn lãnh đạo, một vị chộp ngay câu cuối cùng hắn vừa phát biểu: "Nhớ là về để phục vụ quê hương hí”.

Ông phó chủ tịch đặt tay lên vai hắn, nhắc nhở: "Đi mô, làm chi cũng phải nhớ đến nơi mình bắt đầu". Như sợ hắn chưa hiểu, ông giải thích thêm: "Nghĩa là phải nhớ nguồn cội, nhớ đến người đã dìu dắt mình". Ngang qua anh cán bộ văn hóa xã, anh bắt tay hắn, nói: "Chúc mừng em. Em có được ngày hôm ni là phải nhờ công anh lớn lắm đấy. Liên hoan nhớ mời anh hí. Nếu anh không mời em tham gia vào đội văn nghệ của xã, rồi không cho em đi học lớp bồi dưỡng sáng tác sân khấu thì mần chi có ngày hôm ni".

Hắn dạ. Chưa dứt lời, đồng chí nguyên bí thư chi đoàn cũng chêm vào: "Nếu rứa thì phải kể đến công tui chứ. Nếu tui không đến vận động đồng chí đi sinh hoạt đoàn thì giờ này chắc đồng chí đang mò cua bắt ốc, đi chăn trâu cắt cỏ ngoài đồng ấy chớ". Hắn lại dạ. Gật đầu. Cười. Cảm ơn rối rít.

Hắn đi học đại học mà phải hàm ơn bao nhiêu người. Tự nghĩ, hay là do ba mẹ đặt tên mình là Ơn nên suốt đời phải mang ơn. Hắn cũng biết là mình nên nhớ đến công lao của những người đã giúp đỡ mình. Vì vậy trước khi đi, hắn tổ chức liên hoan ở quán nhậu để mời những người mà hắn phải chịu ơn. Mọi người có mặt đông đủ, chỉ thiếu duy nhất chú Trịnh - người quan trọng nhất hắn đáng mời. Chú gửi quà cho hắn và xin lỗi vì không đến được với lời chúc học giỏi, thành đạt.

Lần về nghỉ hè, hắn tìm đến cơ quan thì chú Trịnh đã nghỉ hưu. Hắn xách túi quà tìm đến tận nhà để cảm ơn chú. Chú rất vui khi thấy hắn đến. Nhưng khi hắn đưa túi quà thì chú mắng hắn là bày vẽ, rồi bắt mang túi quà về bằng được. Chú nói: "Cháu thành đạt là món quà lớn nhất đối với chú”. Chao ôi! Một con người nhân cách.

Trên đường về, hắn hít thở thật sâu, nghĩ trên đời này vẫn còn lắm người tốt. Hắn sống như thế cũng biết trước biết sau, không phụ lòng ai rồi. Thế mà vừa về đến nhà, mẹ hắn nói: "Mấy ông bên xã họ trách con về mà không đến chào hỏi họ một câu cho phải phép". Rồi thỉnh thoảng hắn vẫn nghe những lời như: "Nó có được ngày hôm ni là nhờ công tui đó chớ! Thế mà hắn nỏ biết điều chi cả. Cái đồ vô ơn". u

CÁT MIÊN
(K8, ĐH Văn hóa Hà Nội)